ปุถุอตฺตทณฺฑาติ ปุถุ อตฺตา ทณฺฑา เอเตหีติ ปุถุอตฺตทณฺฑา, คหิตนานาวิธทณฺฑาติ อตฺโถฯ สตณฺหาตณฺเหสูติ สตณฺหนิตฺตณฺเหสุฯ อคุตฺตทฺวารสฺส ภวนฺติ โมฆาติ อสํวุตทฺวารสฺส สพฺเพปิ วตสมาทานา โมฆา ภวนฺตีติ ทีเปติฯ ยถา กินฺติ? สุปิเนว ลทฺธํ ปุริสสฺส วิตฺตนฺติ ยถา สุปิเน ปุริสสฺส ลทฺธํ มณิมุตฺตาทินานาวิธํ วิตฺตํ โมฆํ โหติ, ปพุชฺฌิตฺวา กิญฺจิ น ปสฺสติ, เอวํ โมฆา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ

อนาสกาติ เอกาหทฺวีหาทิวเสน อนาหารกาฯ ถณฺฑิลสายิกา จาติ หริตกุสสนฺถเต ภูมิภาเค สยนํ, ปาโต สินานญฺจ ตโย จ เวทาติ ปาโตว อุทกํ ปวิสิตฺวา นฺหานญฺเจว ตโย จ เวทาฯ ขราชินํ ชฏา ปงฺโกติ ขรสมฺผสฺสํ อชินจมฺมญฺเจว ชฏากลาโป จ ปงฺโก จ, ปงฺโก นาม ทนฺตมลํฯ มนฺตา สีลพฺพตํ ตโปติ มนฺตา จ อชสีลโคสีลสงฺขาตํ สีลํ อชวตโควตสงฺขาตํ วตญฺจฯ อยํ อิทานิ พฺราหฺมณานํ ตโปติ วทติฯ กุหนา วงฺกทณฺฑา จาติ ปฏิจฺฉนฺนกูโป วิย ปฏิจฺฉนฺนโทสํ โกหญฺญญฺเจว วงฺกทณฺโฑ, จ อุทุมฺพรปลาสเพฬุวรุกฺขานํ อญฺญตรโต คหิตํ วงฺกทณฺฑญฺจาติ อตฺโถฯ อุทกาจมนานิ จาติ อุทเกน มุขปริมชฺชนานิฯ วณฺณา เอเต พฺราหฺมณานนฺติ เอเต พฺราหฺมณานํ ปริกฺขารภณฺฑกวณฺณาติ ทสฺเสติฯ กต กิญฺจิกฺขภาวนาติ กตา กิญฺจิกฺขภาวนาฯ อยเมว วา ปาโฐ, อามิสกิญฺจิกฺขสฺส วฑฺฒนตฺถาย กตนฺติ อตฺโถฯ

เอวํ เอตรหิ พฺราหฺมณานํ มานํ นิมฺมทฺทิตฺวา ปุน โปราณกพฺราหฺมณานํ วณฺณํ กเถนฺโต จิตฺตญฺจ สุสมาหิตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุสมาหิตนฺติ เตสํ พฺราหฺมณานํ จิตฺตํ อุปจารปฺปนาสมาธีหิ สุสมาหิตํ อโหสีติ ทสฺเสติฯ อขิลนฺติ มุทุ อถทฺธํฯ โส มคฺโค พฺรหฺมปตฺติยาติ โส เสฏฺฐปตฺติยา มคฺโค, ตุมฺเห ปน กิํ พฺราหฺมณา นามาติ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ

อาคมํสุ นุ ขฺวิธาติ อาคมํสุ นุ โข อิธฯ อธิมุจฺจตีติ กิเลสวเสน อธิมุตฺโต คิทฺโธ โหติฯ พฺยาปชฺชตีติ พฺยาปาทวเสน ปูติจิตฺตํ โหติฯ ปริตฺตเจตโสติ อนุปฏฺฐิตสติตาย สํกิเลสจิตฺเตน ปริตฺตจิตฺโตฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธิํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ผลปญฺญํฯ อปฺปมาณเจตโสติ อุปฏฺฐิตสติตาย นิกฺกิเลสจิตฺเตน อปฺปมาณจิตฺโตฯ

10. เวรหจฺจานิสุตฺตวณฺณนา

[133] ทสเม กามณฺฑายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ยคฺเฆติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ

คหปติวคฺโค เตรสโมฯ

14. เทวทหวคฺโค

1. เทวทหสุตฺตวณฺณนา

[134] เทวทหวคฺคสฺส ปฐเม เทวทหนฺติ นปุํสกลิงฺเคน ลทฺธนาโม นิคโมฯ มโนรมาติ มนํ รมยนฺตา, มนาปาติ อตฺโถฯ อมโนรมาติ อมนาปาฯ

2. ขณสุตฺตวณฺณนา

[135] ทุติเย ฉผสฺสายตนิกา นามาติ วิสุํ ฉผสฺสายตนิกา นาม นิรยา นตฺถิฯ สพฺเพสุปิ หิ เอกติํสมหานิรเยสุ ฉทฺวารผสฺสายตนปญฺญตฺติ โหติเยวฯ อิทํ ปน อวีจิมหานิรยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สคฺคาติ อิธาปิ ตาวติํสปุรเมว อธิปฺเปตํฯ กามาวจรเทวโลเก ปน เอกสฺมิมฺปิ ฉผสฺสายตนปญฺญตฺติยา อภาโว นาม นตฺถิฯ อิมินา กิํ ทีเปติ? นิรเย เอกนฺตทุกฺขสมปฺปิตภาเวน, เทวโลเก จ เอกนฺตสุขสมปฺปิตตฺตา เอกนฺตขิฑฺฑารติวเสน อุปฺปนฺนปมาเทน มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ วสิตุํ น สกฺกาฯ มนุสฺสโลโก ปน โวกิณฺณสุขทุกฺโข, อิเธว อปาโยปิ สคฺโคปิ ปญฺญายติฯ อยํ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส กมฺมภูมิ นาม, สา ตุมฺเหหิ ลทฺธาฯ ตสฺมา เย โว อิเม มานุสฺสกา ขนฺธา ลทฺธา, เต โว ลาภาฯ ยญฺจ โว อิทํ มนุสฺสตฺตํ ลทฺธํ, ปฏิลทฺโธ โว พฺรหฺมจริยวาสสฺส ขโณ สมโยติฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ โปราเณหิ –

‘‘อยํ กมฺมภูมิ อิธ มคฺคภาวนา,

ฐานานิ สํเวชนิยา พหู อิธ;

สํเวคสํเวชนิเยสุ วตฺถุสุ,

สํเวคชาโตว ปยุญฺจ โยนิโส’’ติฯ

3. ปฐมรูปารามสุตฺตวณฺณนา

[136] ตติเย รูปสมฺมุทิตาติ รูเป สมฺมุทิตา ปโมทิตาฯ ทุกฺขาติ ทุกฺขิตาฯ สุโขติ นิพฺพานสุเขน สุขิโตฯ เกวลาติ สกลาฯ ยาวตตฺถีติ วุจฺจตีติ ยตฺตกา อตฺถีติ วุจฺจติฯ เอเต โวติ เอตฺถ โว-กาโร นิปาตมตฺตํฯ ปจฺจนีกมิทํ โหติ, สพฺพโลเกน ปสฺสตนฺติ ยํ อิทํ ปสฺสนฺตานํ ปณฺฑิตานํ ทสฺสนํ, ตํ สพฺพโลเกน ปจฺจนีกํ โหติ วิรุทฺธํฯ โลโก หิ ปญฺจกฺขนฺเธ นิจฺจา สุขา อตฺตา สุภาติ มญฺญติ, ปณฺฑิตา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา อสุภาติฯ สุขโต อาหูติ สุขนฺติ กเถนฺติฯ สุขโต วิทูติ สุขนฺติ ชานนฺติฯ สพฺพเมตํ นิพฺพานเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ

สมฺมูฬฺเหตฺถาติ เอตฺถ นิพฺพาเน สมฺมูฬฺหาฯ อวิทฺทสูติ พาลาฯ สพฺเพปิ หิ ฉนฺนวุติปาสณฺฑิโน ‘‘นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสามา’’ติ สญฺญิโน โหนฺติ, เต ปน ‘‘นิพฺพานํ นาม อิท’’นฺติปิ น ชานนฺติฯ นิวุตานนฺติ กิเลสนีวรเณน นิวุตานํ ปริโยนทฺธานํฯ อนฺธกาโร อปสฺสตนฺติ อปสฺสนฺตานํ อนฺธกาโร โหติฯ กิํ ตํ เอวํ โหติ? นิพฺพานํ วา นิพฺพานทสฺสนํ วา อปสฺสนฺตานญฺหิ พาลานํ นิพฺพานมฺปิ นิพฺพานทสฺสนมฺปิ กาฬเมฆอวจฺฉาทิตํ วิย จนฺทมณฺฑลํ กฏาเหน ปฏิกุชฺชิตปตฺโต วิย จ นิจฺจกาลํ ตโม เจว อนฺธกาโร จ สมฺปชฺชติฯ

สตญฺจ วิวฏํ โหติ, อาโลโก ปสฺสตามิวาติ สตญฺจ สปฺปุริสานํ ปญฺญาทสฺสเนน ปสฺสนฺตานํ นิพฺพานํ อาโลโก วิย วิวฏํ โหติฯ สนฺติเก น วิชานนฺติ, มคา ธมฺมสฺส อโกวิทาติ ยํ อตฺตโน สรีเร เกเส วา โลมาทีสุ วา อญฺญตรโกฏฺฐาสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนนฺตรเมว อธิคนฺตพฺพโต อตฺตโน วา ขนฺธานํ นิโรธมคฺคโต สนฺติเก นิพฺพานํฯ ตํ เอวํ สนฺติเก สมานมฺปิ มคฺคภูตา ชนา มคฺคามคฺคธมฺมสฺส จตุสจฺจธมฺมสฺส วา อโกวิทา น ชานนฺติฯ

มารเธยฺยานุปนฺเนหีติ เตภูมกวฏฺฏํ มารสฺส นิวาสฏฺฐานํ อนุปนฺเนหิฯ โก นุ อญฺญตฺร อริเยภีติ ฐเปตฺวา อริเย โก นุ อญฺโญ นิพฺพานปทํ ชานิตุํ อรหติฯ สมฺมทญฺญาย ปรินิพฺพนฺตีติ อรหตฺตปญฺญาย สมฺมา ชานิตฺวา อนนฺตรเมว อนาสวา หุตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพนฺติฯ อถ วา สมฺมทญฺญาย อนาสวา หุตฺวา อนฺเต ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนฺติฯ

4-12. ทุติยรูปารามสุตฺตาทิวณฺณนา

[137-145] จตุตฺถํ สุทฺธิกํ กตฺวา เทสิยมาเน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ ปญฺจมาทีนิ ตถา ตถา พุชฺฌนฺตานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตานิฯ อตฺโถ ปน เตสํ ปากโฏเยวาติฯ

เทวทหวคฺโค จุทฺทสโมฯ

15. นวปุราณวคฺโค

1. กมฺมนิโรธสุตฺตวณฺณนา

[146] นวปุราณวคฺคสฺส ปฐเม นวปุราณานีติ นวานิ จ ปุราณานิ จฯ จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุราณกมฺมนฺติ น จกฺขุ ปุราณํ, กมฺมเมว ปุราณํ, กมฺมโต ปน นิพฺพตฺตตฺตา ปจฺจยนาเมน เอวํ วุตฺตํฯ อภิสงฺขตนฺติ ปจฺจเยหิ อภิสมาคนฺตฺวา กตํฯ อภิสญฺเจตยิตนฺติ เจตนาย ปกปฺปิตํฯ เวทนิยํ ทฏฺฐพฺพนฺติ เวทนาย วตฺถูติ ปสฺสิตพฺพํฯ นิโรธา วิมุตฺติํ ผุสตีติ อิมสฺส ติวิธสฺส กมฺมสฺส นิโรเธน วิมุตฺติํ ผุสติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ตสฺสา วิมุตฺติยา อารมฺมณภูโต นิโรโธ กมฺมนิโรโธติ วุจฺจติฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปุพฺพภาควิปสฺสนา กถิตาฯ

2-5. อนิจฺจนิพฺพานสปฺปายสุตฺตาทิวณฺณนา

[147-150] ทุติเย นิพฺพานสปฺปายนฺติ นิพฺพานสฺส สปฺปายํ อุปการปฏิปทํฯ ตติยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปฏิปาฏิยา ปน จตูสุปิ เอเตสุ สุตฺเตสุ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺคา กถิตาฯ

6-7. อนฺเตวาสิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[151-152] ฉฏฺเฐ อนนฺเตวาสิกนฺติ อนฺโต วสนกกิเลสวิรหิตํฯ อนาจริยกนฺติ อาจรณกกิเลสวิรหิตํ ฯ อนฺตสฺส วสนฺตีติ อนฺโต อสฺส วสนฺติฯ เต นํ สมุทาจรนฺตีติ เต เอตํ อธิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ สิกฺขาเปนฺติ วาฯ ‘‘เอวํ เวชฺชกมฺมํ กโรหิ, เอวํ ทูตกมฺม’’นฺติ อิติ สิกฺขาปนสงฺขาเตน สมุทาจรณตฺเถนสฺส เต อาจริยา นาม โหนฺติ, เตหิ อาจริเยหิ สาจริยโกติ วุจฺจติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สตฺตมํ เหฏฺฐา กถิตนยเมวฯ

8. อตฺถินุโขปริยายสุตฺตวณฺณนา

[153] อฏฺฐเม ยํ ปริยายํ อาคมฺมาติ ยํ การณํ อาคมฺมฯ อญฺญตฺเรว สทฺธายาติ วินา สทฺธาย สทฺธํ อปเนตฺวาฯ เอตฺถ จ สทฺธาติ น ปจฺจกฺขา สทฺธาฯ โย ปน ปรสฺส เอวํ กิร เอวํ กิราติ กเถนฺตสฺส สุตฺวา อุปฺปนฺโน สทฺทหนากาโร, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ รุจิอาทีสุปิ รุจาเปตฺวา ขมาเปตฺวา อตฺเถตนฺติ คหณากาโร รุจิ นาม, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ อนุสฺสวนํ อนุสฺสโว, นิสีทิตฺวา เอกํ การณํ จินฺเตนฺตสฺส การณํ อุปฏฺฐาติ, เอวํ อุปฏฺฐิตสฺส อตฺเถตนฺติ คหณํ อาการปริวิตกฺโก นาม, การณวิตกฺโกติ อตฺโถฯ การณํ จินฺเตนฺตสฺส ปาปิกา ลทฺธิ อุปฺปชฺชติ, ตํ อตฺเถสาติ คหณากาโร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติ นามฯ อญฺญํ พฺยากเรยฺยาติ อิมานิ ปญฺจ ฐานานิ มุญฺจิตฺวา อรหตฺตํ พฺยากเรยฺยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต เสขาเสขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตาฯ

9-10. อินฺทฺริยสมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา

[154-155] นวเม อินฺทฺริยสมฺปนฺโนติ ปริปุณฺณินฺทฺริโยฯ ตตฺถ เยน ฉ อินฺทฺริยานิ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตํ, โส เตหิ นิพฺพิเสวเนหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตตฺตา, จกฺขาทีนิ วา ฉ อินฺทฺริยานิ สมฺมสนฺตสฺส อุปฺปนฺเนหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตตฺตา ปริปุณฺณินฺทฺริโย นาม โหติ, ตํ สนฺธาย ภควา จกฺขุนฺทฺริเย เจติอาทินา นเยน เทสนํ วิตฺถาเรตฺวา เอตฺตาวตา โข ภิกฺขุ อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตีติ อาหฯ ทสมํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวาติฯ

นวปุราณวคฺโค ปญฺจทสโมฯ

ตติโย ปณฺณาสโกฯ

16. นนฺทิกฺขยวคฺโค

1-4. อชฺฌตฺตนนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา

[156-159] นนฺทิกฺขยวคฺคสฺส ปฐเม นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยติ นนฺทิยา จ ราคสฺส จ อตฺถโต เอกตฺตา วุตฺตํฯ สุวิมุตฺตนฺติ อรหตฺตผลวิมุตฺติวเสน สุฏฺฐุ วิมุตฺตํฯ เสสเมตฺถ ทุติยาทีสุ จ อุตฺตานเมวฯ

5-6. ชีวกมฺพวนสมาธิสุตฺตาทิวณฺณนา

[160-161] ปญฺจมํ สมาธิวิกลานํ, ฉฏฺฐํ ปฏิสลฺลานวิกลานํ จิตฺเตกคฺคตญฺจ กายวิเวกญฺจ ลภนฺตานํ เอเตสํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตีติ ญตฺวา กถิตํฯ ตตฺถ โอกฺขายตีติ (ปจฺจกฺขายติ) ปญฺญายติ ปากฏํ โหติฯ อิติ ทฺวีสุปิ เอเตสุ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺคา กถิตาฯ

7-9. โกฏฺฐิกอนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา

[162-164] สตฺตมาทีสุ ตีสุ เถรสฺส วิมุตฺติปริปาจนิยา ธมฺมาว กถิตาฯ

10-12. มิจฺฉาทิฏฺฐิปหานสุตฺตาทิวณฺณนา

[165-167] ทสมาทีนิ ตีณิ ปาฏิเยกฺเกน ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน วุตฺตานิฯ เตสํ อตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ

นนฺทิกฺขยวคฺโค โสลสโมฯ

17. สฏฺฐิเปยฺยาลวคฺโค

1-60. อชฺฌตฺตอนิจฺจฉนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[168-227] ตทนนฺตโร สฏฺฐิเปยฺยาโล นาม โหติ, โส อุตฺตานตฺโถวฯ ยานิ ปเนตฺถ สฏฺฐิ สุตฺตานิ วุตฺตานิ, ตานิ ‘‘ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ เอวํ ตสฺส ตสฺเสว ปทสฺส วเสน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตานิฯ อิติ สพฺพานิ ตานิ ปาฏิเยกฺเกน ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน กถิตานิฯ เอเกกสุตฺตปริโยสาเน เจตฺถ สฏฺฐิ สฏฺฐิ ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตาติฯ

สฏฺฐิเปยฺยาลวคฺโคฯ

18. สมุทฺทวคฺโค

1. ปฐมสมุทฺทสุตฺตวณฺณนา

[228] สมุทฺทวคฺคสฺส ปฐเม จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส สมุทฺโทติ ยทิ ทุปฺปูรณฏฺเฐน ยทิ วา สมุทฺทนฏฺเฐน สมุทฺโท, จกฺขุเมว สมุทฺโทฯ ตสฺส หิ ปถวิโต ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา นีลาทิอารมฺมณํ สโมสรนฺตํ ปริปุณฺณภาวํ กาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ ทุปฺปูรณฏฺเฐนปิ สมุทฺโทฯ จกฺขุ จ เตสุ เตสุ นีลาทีสุ อารมฺมเณสุ สมุทฺทติ, อสํวุตํ หุตฺวา โอสรมานํ กิเลสุปฺปตฺติยา การณภาเวน สโทสคมเนน คจฺฉตีติ สมุทฺทนฏฺเฐนปิ สมุทฺโทฯ ตสฺส รูปมโย เวโคติ สมุทฺทสฺส อปฺปมาโณ อูมิมโย เวโค วิย ตสฺสาปิ จกฺขุสมุทฺทสฺส สโมสรนฺตสฺส นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส วเสน อปฺปเมยฺโย รูปมโย เวโค เวทิตพฺโพฯ โย ตํ รูปมยํ เวคํ สหตีติ โย ตํ จกฺขุสมุทฺเท สโมสฏํ รูปมยํ เวคํ, มนาเป รูเป ราคํ, อมนาเป โทสํ, อสมเปกฺขิเต โมหนฺติ เอวํ ราคาทิกิเลเส อนุปฺปาเทนฺโต อุเปกฺขกภาเวน สหติฯ

สอูมินฺติอาทีสุ กิเลสอูมีหิ สอูมิํฯ กิเลสาวฏฺเฏหิ สาวฏฺฏํฯ กิเลสคาเหหิ สคาหํ ฯ กิเลสรกฺขเสหิ สรกฺขสํฯ โกธูปายาสสฺส จ วเสน สอูมิํฯ วุตญฺเหตํ ‘‘อูมิภยนฺติ โข, ภิกฺขเว, โกธูปายาสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (อิติวุ. 109; ม. นิ. 2.162; อ. นิ. 4.122)ฯ กามคุณวเสน สาวฏฺฏํฯ วุตญฺเหตํ ‘‘อาวฏฺฏคฺคาโหติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.241)ฯ มาตุคามวเสน สคาหํ สรกฺขสํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘คาหรกฺขโสติ โข, ภิกฺขเว, มาตุคามสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (อิติวุ. 109)ฯ

เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ สภยํ ทุตฺตรํ อจฺจตรีติ อูมิภเยน สภยํ ทุรติกฺกมํ อติกฺกมิฯ โลกนฺตคูติ สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ คโตฯ ปารคโตติ วุจฺจตีติ นิพฺพานํ คโตติ กถียติฯ

2-3. ทุติยสมุทฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[229-230] ทุติเย สมุทฺโทติ สมุทฺทนฏฺเฐน สมุทฺโท, กิเลทนฏฺเฐน เตมนฏฺเฐนาติ วุตฺตํ โหติฯ เยภุยฺเยนาติ ฐเปตฺวา อริยสาวเกฯ สมุนฺนาติ กิลินฺนา ตินฺตา นิมุคฺคาฯ ตนฺตากุลกชาตาติอาทิ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ มจฺจุชโหติ ตโย มจฺจู ชหิตฺวา ฐิโตฯ นิรุปธีติ ตีหิ อุปธีหิ อนุปธิฯ อปุนพฺภวายาติ นิพฺพานตฺถายฯ อโมหยี มจฺจุราชนฺติ ยถา ตสฺส คติํ น ชานาติ, เอวํ มจฺจุราชานํ โมเหตฺวา คโตฯ ตติยํ วุตฺตนยเมวฯ

4-6. ขีรรุกฺโขปมสุตฺตาทิวณฺณนา

[231-233] จตุตฺเถ อปฺปหีนฏฺเฐน อตฺถิ, เตเนวาห โส อปฺปหีโนติฯ ปริตฺตาติ, ปพฺพตมตฺตมฺปิ รูปํ อนิฏฺฐํ อรชนียํ ปริตฺตํ นาม โหติ, เอวรูปาปิสฺส รูปา จิตฺตํ ปริยาทิยนฺตีติ ทสฺเสติฯ โก ปน วาโท อธิมตฺตานนฺติ อิฏฺฐารมฺมณํ ปนสฺส รชนียํ วตฺถุ จิตฺตํ ปริยาทิยตีติ เอตฺถ กา กถา? เอตฺถ จ นขปิฏฺฐิปมาณมฺปิ มณิมุตฺตาทิ รชนียํ วตฺถุ อธิมตฺตารมฺมณเมวาติ เวทิตพฺพํฯ ทหโรติอาทีนิ ตีณิปิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวฯ อาภินฺเทยฺยาติ ปหเรยฺย ปทาเลยฺย วาฯ ปญฺจเม ตทุภยนฺติ ตํ อุภยํฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

7. อุทายีสุตฺตวณฺณนา

[234] สตฺตเม อเนกปริยาเยนาติ อเนเกหิ การเณหิฯ อิติปายนฺติ อิติปิ อยํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อนิจฺเจน อนตฺตลกฺขณํ กถิตํฯ

8. อาทิตฺตปริยายสุตฺตวณฺณนา

[235] อฏฺฐเม อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโหติ ‘‘หตฺถา โสภนา ปาทา โสภนา’’ติ เอวํ อนุพฺยญฺชนวเสน นิมิตฺตคฺคาโหฯ นิมิตฺตคฺคาโหติ หิ สํสนฺเทตฺวา คหณํ, อนุพฺยญฺชนคฺคาโหติ วิภตฺติคหณํฯ นิมิตฺตคฺคาโห กุมฺภีลสทิโส สพฺพเมว คณฺหาติ, อนุพฺยญฺชนคฺคาโห รตฺตปาสทิโส วิภชิตฺวา หตฺถปาทาทีสุ ตํ ตํ โกฏฺฐาสํฯ อิเม ปน ทฺเว คาหา เอกชวนวาเรปิ ลพฺภนฺติ, นานาชวนวาเร วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

นิมิตฺตสฺสาทคถิตนฺติ นิมิตฺตสฺสาเทน คนฺถิตํ พทฺธํฯ วิญฺญาณนฺติ กมฺมวิญฺญาณํฯ ตสฺมิํ เจ สมเย กาลํ กเรยฺยาติ น โกจิ สํกิลิฏฺเฐน จิตฺเตน กาลํ กโรนฺโต นาม อตฺถิฯ สพฺพสตฺตานญฺหิ ภวงฺเคเนว กาลกิริยา โหติฯ กิเลสภยํ ปน ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ สมยวเสน วา เอวํ วุตฺตํฯ จกฺขุทฺวารสฺมิญฺหิ อาปาถคเต อารมฺมเณ รตฺตจิตฺตํ วา ทุฏฺฐจิตฺตํ วา มูฬฺหจิตฺตํ วา อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ, ภวงฺเค ฐตฺวา กาลกิริยํ กโรติฯ ตสฺมิํ สมเย กาลํ กโรนฺตสฺส ทฺเวว คติโย ปาฏิกงฺขา, อิมสฺส สมยสฺส วเสเนตํ วุตฺตํฯ

อิมํ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อาทีนวนฺติ อิมํ อเนกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย อนุภวิตพฺพํ ทุกฺขํ สมฺปสฺสมาโน เอวํ วทามิ ตตฺตาย อโยสลากาย อกฺขีนิ อญฺชาเปตุกาโมติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อโยสงฺกุนาติ อยสูเลนฯ สมฺปลิมฏฺฐนฺติ ทฺเวปิ กณฺณจฺฉิทฺทานิ วินิวิชฺฌิตฺวา ปถวิยํ อาโกฏนวเสน สมฺปลิมฏฺฐํฯ

ตติยวาเร สมฺปลิมฏฺฐนฺติ นขจฺเฉทนํ ปเวเสตฺวา อุกฺขิปิตฺวา สหธุนฏฺเฐน ฉินฺทิตฺวา ปาตนวเสน สมฺปลิมฏฺฐํฯ จตุตฺถวาเร สมฺปลิมฏฺฐนฺติ พนฺธนมูลํ เฉตฺวา ปาตนวเสน สมฺปลิมฏฺฐํฯ ปญฺจมวาเร สมฺปลิมฏฺฐนฺติ ติขิณาย สตฺติยา กายปสาทํ อุปฺปาเฏตฺวา ปตนวเสน สมฺปลิมฏฺฐํฯ สตฺติยาติ เอตฺถ มหตี ทณฺฑกวาสิ เวทิตพฺพาฯ โสตฺตนฺติ นิปชฺชิตฺวา นิทฺโทกฺกมนํฯ ยถารูปานํ วิตกฺกานํ วสํ คโต สงฺฆํ ภินฺเทยฺยาติ อิมินา วิตกฺกานํ ยาว สงฺฆเภทา ปาปกมฺมาวหนตา ทสฺสิตาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

9-10. ปฐมหตฺถปาโทปมสุตฺตาทิวณฺณนา

[236-237] นวเม หตฺเถสุ, ภิกฺขเว, สตีติ หตฺเถสุ วิชฺชมาเนสุฯ ทสเม น โหตีติ วุจฺจมาเน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํฯ ทฺวีสุปิ เจเตสุ วิปากสุขทุกฺขเมว ทสฺเสตฺวา วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติฯ

สมุทฺทวคฺโค นิฏฺฐิโตฯ

19. อาสีวิสวคฺโค

1. อาสีวิโสปมสุตฺตวณฺณนา

[238] อาสีวิสวคฺคสฺส ปฐเม ภิกฺขู อามนฺเตสีติ เอกจาริกทฺวิจาริกติจาริกจตุจาริกปญฺจจาริเก สภาควุตฺติโน การเก ยุตฺตปยุตฺเต สพฺเพปิ ทุกฺขลกฺขณกมฺมฏฺฐานิเก ปริวาเรตฺวา นิสินฺเน โยคาวจเร ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ อิทญฺหิ สุตฺตํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ ปุคฺคเลสุปิ วิปญฺจิตญฺญูนํ ทิสาวาสิกานํ ทุกฺขลกฺขณกมฺมฏฺฐานิกานํ อุปฏฺฐานเวลาย อาคนฺตฺวา สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนานํ วเสน วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเตปิ อุคฺฆฏิตญฺญูอาทีนํ จตุนฺนมฺปิ ปุคฺคลานํ ปจฺจยภูตเมเวตํฯ อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล หิ อิมสฺส สุตฺตสฺส มาติกานิกฺเขเปเนว อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, วิปญฺจิตญฺญู มาติกาย วิตฺถารภาชเนน, เนยฺยปุคฺคโล อิมเมว สุตฺตํ สชฺฌายนฺโต ปริปุจฺฉนฺโต โยนิโส มนสิกโรนฺโต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต ภชนฺโต ปยิรุปาสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติฯ ปทปรมสฺเสตํ สุตฺตํ อนาคเต วาสนา ภวิสฺสตีติ เอวํ สพฺเพสมฺปิ อุปการภาวํ ญตฺวา ภควา สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิย อากาสํ วิตฺถาเรนฺโต วิย จกฺกวาฬปพฺพตํ กมฺเปนฺโต วิย จ มหนฺเตน อุสฺสาเหน เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเวติ อิมํ อาสีวิโสปมสุตฺตํ อารภิฯ

ตตฺถ จตฺตาโร อาสีวิสาติ กฏฺฐมุโข, ปูติมุโข, อคฺคิมุโข, สตฺถมุโขติ อิเม จตฺตาโรฯ เตสุ กฏฺฐมุเขน ทฏฺฐสฺส สกลสรีรํ สุกฺขกฏฺฐํ วิย ถทฺธํ โหติ, สนฺธิปพฺเพสุ อธิมตฺตํ อยสูลสมปฺปิตํ วิย ติฏฺฐติฯ